( संस्कृत का वाग्व्यवहार )
[ प्रस्तुत पाठ में कक्षा ……स्तर पर किया जा सकता है ।
[ अष्टमकक्षायाः दृश्यम् , आसनेषु …….उत्तिष्ठन्ति।

अर्थ – अष्टम वर्ग का दृश्य है अपने – अपने आसन ( बेंच ) पर लड़के और लड़कियाँ बैठी हैं । पृष्ठभूमि ( सामने की दीवार ) में श्यामपट्ट ( ब्लैकबोर्ड ) सामने में टेबुल , उनपर डस्टर और खल्ली है । शिक्षक का प्रवेश होता है । सभी छात्र उठ जाते हैं ।

          छात्राः ( समवेतस्वरेण ) प्रणमामो वयं सर्वे ।

अर्थ -छात्रों – ( एक स्वर में ) हम सब आपको प्रणाम करते हैं ।

शिक्षक– ( दक्षिणं हस्तमुत्थाप्य ) तिष्ठन्तु सर्वे ।

अर्थ– ( दाहिना हाथ उठाकर ) सभी बैठ जाएँ ।

भावना – गुरुवर ! अद्य किं पाठयिष्यति ?

अर्थ -( गुरुवर ! आज क्या पढ़ाएँगे ? )

शिक्षकः -अद्य अनेकान्………. महत्वम् ।

अर्थ – आज अनेक विषयों को कहूँगा । सबसे पहले विद्या के महत्व को बताता हूँ ।

शीला — शोभनम् । विद्याविषये …….वर्तते ।

अर्थ – अच्छा है । विद्या विषय में सुनने को जिज्ञासा हमलोगों की भी है ।

शिक्षकः- तर्हि एवं प्राचीनं श्लोकं स्मरतु –

अर्थ– तो यह प्राचीन श्लोक को याद करें ।
न चौरहार्यं न च राजहार्य , न भ्रातृभाज्यं न च भारकारि ।

व्यय कृते वर्धत……….. सर्वधन प्रधानम् ॥

अर्थ – विद्या चोर के चुराने योग्य नहीं है और न राजा के द्वारा हरने योग्य है , भाईयों के बीच बाँटने योग्य भी नहीं है और न यह भारी ही लगता है । खर्च करने पर सदैव बढ़ता है । इसीलिए तो कहा गया है विद्या धन सभी धनों में प्रधान है ।

मोईन : -अयं तु अतीव………….. सुभाषितम् ।

अर्थ -यह तो बहुत प्रसिद्ध श्लोक है । धन की सीमा होती है । विद्या तो असीम ( सीमा रहित ) है । विद्या विषय पर कोई और भी सुभाषित है ?

शिक्षकः – बहूनि सन्ति । यथा…….. अद्य वदिष्यामि ।

अर्थ – बहुतों हैं । जैसे – विद्या से अमृत ( अमरता ) की प्राप्ति होती है , विद्या से विहीन विनम्रता को देती है । विद्या से विहीन लोग पशु के समान होते हैं इत्यादि । अन्य भी आज बताऊँगा ।

पंकज – तत्रापि रोचकं…….वदतु भवान्।

अर्थ– वहीं पर कुछ रोचक बातें भी कहें । हम सभी किशोर हैं । हमारे जीवन के लक्ष्य को वदतु भवान् । आप बताएँ ।

शिक्षकः – यस्मिन् देशे समाजे च ……आश्चर्य नास्ति ।

अर्थ – जिस देश और समाज में हमलोग रहते हैं उसके प्रति सभी किशोरों ( युवकों ) का कर्तव्य है । इस अवस्था में स्वस्थ आचरण यदि हो तो सब जगह कल्याण , शान्ति और सुख का प्रसार होगा । कहीं भी विलगाव का भाव नहीं धारण करना चाहिए । जबकि शारीरिक और मानसिक परिवर्तन किशोर अवस्था में होता है । यह सब प्राकृतिक ही होता है । अत : इसमें आश्चर्य नहीं करना चाहिए ।

वसुन्धरा – गुरुवर ! किशोरान् …..कः उपदेशः?

अर्थ – गुरुवर ! किशोरों के प्रति आपका क्या उपदेश है ।

शिक्षकः – किशोराः अस्मिन् वयसि…… न करणीयम् । उक्तञ्च –

अर्थ – नवयुवक इस उम्र में उत्तेजित हो जाते हैं । सब जगह शीघ्रता करते हैं । यह उचित नहीं है । सभी कार्य समय से होता है । ईर्ष्या , द्वेष , लोभ , क्रोध , गाली – ग्लोज का प्रयोग करना और आलस्य ये सभी दोष हैं । अतः इन सबों का परित्याग करने से किशोर और किशोरी ( लड़के – लड़कियाँ विद्या के पात्र होते हैं । अन्यथा सभी पढ़ाई व्यर्थ हो जाता है । जिस कार्य को करने से हमलोग उत्तेजित हो जाते हैं वह कार्य दूसरों के प्रति नहीं करना चाहिए । कहा गया है –

पालनीयं तु सर्वत्र ……हितं भवेत् ।

अर्थ – नवयुवकों को अनुशासन का पालन सब जगह करना चाहिए । शोध और लोभ नहीं करने से उनका ( छात्रों का ) हित होता है ।

त्याज्यं च मादकं…….. गुरुनपि ।

अर्थ — मादक पदार्थों को त्याग करना चाहिए । बुरी संगति का त्याग करना चाहिए । माता – पिता को प्रतिदिन प्रणाम करना चाहिए और गुरु का आदर करना चाहिए ।

समाजस्योपकाराय ………सर्वकालिकम् ।।

अर्थ – समाज के उपकार के लिए और देश के हित के लिए काम करना चाहिए । ऐसा करने से नवयुवकों का सदैव कल्याण रहेगा ।

छात्रा : -अतीव कल्याणकरं वस्तुं दर्शितं भवता ।

अर्थ – बहुत कल्याणप्रद बातों को बताया आपने ।

छात्रः – प्रमुदिताः ………..निर्गच्छति ।

अर्थ – छात्र लोग खुश नजर आते हैं । शिक्षक वर्ग से निकलते हैं ।

शब्दार्थ —
आसनेषु = आसनों पर । पृष्ठभूमौ = पृष्ठभूमि में । कृष्णपट्ट = श्यामपट्ट ( Blackboard ) । समक्षम् = सामने । फलकम् = टेबुल । तस्योपरि = उसके ऊपर । मार्जनी = डस्टर । पट्टलेखी = चॉक । उत्तिष्ठन्ति = उठते हैं । समवेतस्वरेण = एक स्वर में । दक्षिणम् = दायाँ । हस्तमुत्थाप्य ( हस्तम् + उत्थाप्य ) = हाथ उठाकर । पाठयिष्यति = पढ़ाएँगे । कथयिष्यामि = कहूँगा । आदौ = आरम्भ ( शुरू ) में । शोभनम् = अच्छा । विद्याविषये = विद्या के विषय में । अस्माकमयि ( अस्माकम् + अपि ) = हमलोगों का भी । जिज्ञासा = जानने की इच्छा । तर्हि तो । स्मरतु = याद रखें । चौरहार्यम् = चोर द्वारा चुराने योग्य । राजहार्यम् = राजा द्वारा छीनने योग्य । भ्रातृभाज्यम् = भाई द्वारा बाँटने योग्य । भारकारि = भार या बोझ देने वाला । व्यये कृते खर्च करने पर । वर्धत एव = बढ़ता ही है । नित्यम् = हमेशा , सदा । विद्याधनम् = विद्यारूपी धन । सर्वधनप्रधानम् = सभी धनों में प्रधान । असीमा = असीमित ।किञ्चित् = कुछ , कोई । विद्याविषयकम् = विद्या से सम्बन्धित । बहूनि = अनेक । विद्ययाऽमृतमश्नुते = विद्या से अमृत प्राप्त होता है । ( विद्यया + अमृतम् + अश्नुते ) । विद्याविहीनः = विद्या से रहित । अपरम् = दूसरा , अन्य । वदिष्यामि = बोलूँगा । रोचकम् = रोचक , मनोरञ्जक । अस्माकम् = हमलोगों का । वदतु = बोलो , बोलिए । भवान् = आप । यस्मिन् = जिसमें । निवसामः = रहते हैं । तम् प्रति = उसके प्रति । सर्वेषाम् = सबका । किशोराणाम्=किशोरों का । अस्याम् अवस्थायाम् = इस अवस्था में । प्रसरेत् = फैलना चाहिए । स्वपरिवारमेव = ( स्वपरिवारम् + एव ) = अपना परिवार ही । कुत्रापि ( कुत्र + अपि ) = कहीं । विषमताभावम् = भेदभावपूर्ण भाव । धारयेत् = धारण करना चाहिए । यदपि ( यत् + अपि ) = जो भी । किशोरावस्थायाम् = किशोरावस्था में । किशोरान् प्रति = किशोरों के प्रति । भवतः = आपका । अस्मिन् = इसमें । वयसि = आयु में । उद्विग्नाः = उत्तेजित । अपशब्दानाम् = गालियों का । परित्यागेन = छोड़ देने से । पात्राणि = योग्य । अपरान् प्रति = दूसरे के प्रति । करणीयम् = करना चाहिए । उक्तञ्च ( उक्तम् + च ) = और कहा गया  है । पालनीयम् = पालन करना चाहिए । किशोरैः = किशोरों द्वारा । अनुशासनम् = अनुशासन । तेषामपि ( तेषाम् + अपि ) = उनका भी । हितम् = हित , कल्याण । भवेत् = होना चाहिए । त्याज्यम् = छोड़ने योग्य । मादकम् = नशीला । द्रव्यम् = पदार्थ । त्यजेत् = छोड़ देना चाहिए । कुसंगतिम् = बुरी संगत ( साथ ) को । पितरौ = माता – पिता को । प्रणमेत् = प्रणाम करना चाहिए । आद्रियेत = आदर करना चाहिए । गुरूनपि = गुरुओं को भी । समाजस्योपकाराय ( समाजस्य + उपकाराय ) = समाज के उपकार के लिए । कुर्याद् ( कुर्यात् ) = करना चाहिए । देशहिताय = देश के हित के लिए । एवं कृते = ऐसा करने पर । किशोराणाम् = किशोरों का । कल्याणम् = हित । सार्वकालिकम् = हमेशा , सदा । कल्याणकरम् = कल्याण करने वाला । दर्शितम् = दिखाया गया । भवता = आपके द्वारा । प्रमुदिताः = प्रसन्न , खुश । प्रतीयन्ते = प्रतीत होते हैं , लगते हैं । वर्गात् = कक्षा से , वर्ग से । निर्गच्छति = निकलता है ।

व्याकरणम्

सन्धि विच्छेदः
बालिकाश्च = बालिकाः + च ( विसर्ग सन्धि ) । तस्योपरि = तस्य + उपिर ( गुण सन्धि ) । हस्तमुत्थाप्य = हस्तम् + उत्थाप्य ।
किञ्चदस्ति = किञ्चित् + अस्ति ( व्यञ्जन सन्धि ) । विद्ययाऽमृतमश्नुते = विद्यया + अमृतम् + अश्नुते । अपरमपि = अपरम् + अपि ।
तत्रापि = तत्र + अपि ( स्वर सन्धि ) ।
किमपि = किम + अपि ।
कर्त्तव्यमस्ति = कर्त्तव्यम् + अस्ति । .
स्वपरिवारमेव = स्वपरिवारम् + एव ।
स्वपरिवारमेव = स्वपरिवारम् + एव ।
कुत्रापि = कुत्र + अपि ( स्वर सन्धि ) ।
यदपि = यत् + अपि ( व्यञ्जन सन्धि ) । किशोरावस्थायाम् = किशोर + अवस्थायाम् ( स्वर सन्धि ) । .
प्राकृतिकमेव = प्राकृतिकम् + एव ।
नास्ति = न + अस्ति ( दीर्घ सन्धि ) ।
उद्विग्नाः = उत् + विग्नाः ( व्यञ्जन सन्धि ) ।
इत्येते = इति + एते ( स्वर सन्धि ) ।
किशोर्यश्च = किशोर्यः + च ( विसर्ग सन्धि ) । किशोरैरनुशासनम् = किशोरैः + अनुशासनम् ( विसर्ग सन्धि ) ।
तेषामपि = तेषाम् + अपि ।
त्यजेदपि = त्यजेत् + अपि ( व्यञ्जन सन्धि ) । गुरूनपि = गुरून् + अपि ।
समाजस्योपकाराय = समाजस्य + उपकाराय ( गुण सन्धि ) ।
निर्गच्छति = निः + गच्छति ( विसर्ग सन्धि ) ।
प्रकृति – प्रत्यय – विभाग :
दृश्यम् =√ दृश + यत् नपुंसकलिङ्ग , एकवचन
स्थिताः=√स्था + क्त स्त्री . व पुं . बहुवचन
उत्तिष्ठन्ति=उत् +√ स्था लट् लकार , प्रथम पुरुष , बहुवचन
प्रणमामः=प्र + √नम् लट् लकार , उत्तम पुरुष , बहुवचन
उत्थाप्य=उत् +  √स्था + ल्यप्
तिष्ठन्तु =√स्था लोट् लकार , प्रथम पुरुष , बहुवचन
पाठयिष्यति =√पठ् णिच् ( य ) लृट् लका , प्रथम पुरुष , एकवचन
कथयिष्यामि = कथ् लृट् लकार , उत्तम पुरुष , एकवचन
स्मरतु =√स्मृ लोट् लकार , प्रथम पुरुष , एकवचन
हार्यम् = √हृ + ण्यत् , नपुंसकलिङ्ग , एकवचन

                            अभ्यासः मौखिक
1. अधोलिखितानां पदानाम् उच्चारणं कुरुत –
पृष्ठभूमौ , समक्षम् , पट्टलेखी , हस्तमुत्थाप्य , जिज्ञासा , चौरहार्यम् , राजहार्यम् , भ्रातृभाज्यम् , सर्वधनप्रधानम् , किञ्चिदस्ति विद्ययाऽमृतमश्नुते , विद्याविहीनः इत्यादीनि , उद्विग्ना , अपशब्दाना , किशोर्यश्च , उक्तञ्च , किशोरैरनुशासनम् , त्याज्यम् , कुसंगतिम् , गुरूनपि , समाजस्योपकाराय , सार्वकालिकम् , प्रमुदिताः , निर्गच्छति ।

2. निम्नलिखितानां पदानाम् अर्थं वदत-
प्रश्नोत्तर-
कृष्णपट्टः = ब्लेकबोर्ड । समक्षा = सामने । मार्जनी = डस्टर । हस्तमुत्थाप्य = हाथ उठाकर । चौरहार्यम् = चोर के द्वारा चुराने योग्य । राजहार्यम् = राज के द्वारा हरने योग्य । भ्रातृभाज्यम् = भाई के द्वारा बाँटने योग्य । किञ्चित् = थोड़ा , कुछ । अपरम् = दूसरा । प्रसरेत् = फैलना चाहिए । विषमता भावम् = भेदभावपूर्ण भाव । उद्विग्ना = उत्तेजित । अपशब्दानाम् = गाली – गलौज का । परित्यागेन = परित्याग से । तेषामपि = उनका भी । त्याज्यम् = त्यागर्ने योग्य । मादकम् = नशीला । कुसंगतिम् = बुरा संगति । पितरौ = माता – पिता । सार्वकालिकम् = हमेशा , सब समय में रहने वाला । प्रमुदिताः = खुश , प्रसन्न ।

लिखित –

3. निम्नलिखितानां प्रश्नानां उत्तरं एकपदेन लिखत ( निम्नलिखित प्रश्नों का उत्तर एक शब्द में लिखें ) प्रश्नोत्तरम्
( क ) गुरु शिष्य – संवादः इति पाठे कस्याः कक्षायाः दृश्यम् ?
उत्तरम् – अष्टम् ।
( ख ) बालकाः बालिकाश्च कुत्र स्थिताः ?
उत्तरम् – आसनेषु ।
( ग ) शिक्षकः पाठेऽस्मिन् कस्याः महत्त्वं दर्शयति ?

उत्तरम् – विद्यायाः ।
( घ ) किं न चौरहार्यं न राजहार्यं न भ्रातृभाज्यं वा वर्तते ?
उत्तरम् – विद्या ।
( ङ ) सर्वधन प्रधानं धनं किम् ?
उत्तरम् – विद्या ।
( च ) धनानां सीमा का ?
उत्तरम् – असीमा ।
( छ ) विद्या किं ददाति ?
उत्तरम् – विनयम्
( ज ) विद्याविहीनः जनः कीदृशः भवति ?
उत्तरम् – पशुः ।
( ज ) किशोरावस्थायां किशोराः कीदृशाः भवन्ति ?

उत्तरम् – उद्विग्नाः ।
( ट ) किशोरैः सर्वत्र किं पालनीयम् ?
उत्तरम् – अनुशासनम् ।
( ठ ) को नित्यं प्रणमेत् ?
उत्तरम् – पितरौ ।
( ड ) शिक्षकः कस्मात् निर्गच्छति ?
उत्तरम् – वर्गात् ।

4. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तरं पूर्ण वाक्येन लिखत –
( क ) कक्षायां शिक्षकस्य प्रवेशे सति सर्वे छात्रः किं कुर्वन्ति ?
उत्तरम् -कक्षायां शिक्षकस्य प्रवेशेसति सर्वे छानाः उत्तिष्ठन्ति ।
( ख ) छात्राः समवेत स्वरेण किं वदन्ति ?
उत्तरम् – छात्राः समवेत स्वरेण वदन्ति यत् – प्रणमामो वयं सर्वे ।
( ग ) शिक्षकः कं हस्तम् उत्थाप्य वदति तिष्ठन्तु सर्वे ।

उत्तरम् -शिक्षकः छात्रान हस्तम् उत्थाप्य वदति तिष्ठन्तु सर्वे ।
( घ ) शिक्षकः आदौ कस्याः महत्त्वं दर्शयति ?
उत्तरम् – शिक्षक : आदौ विद्यायाः महत्वम् दर्शयति ।

( ङ ) किशोरावस्थायाः के के दोषाः सन्ति ?
उत्तर – किशोरावस्थायाः ईया , द्वेषः लोभः , क्रोधः अपशब्दानां प्रयोगः , आलस्यम् आदयः दोषाः सन्ति ।

( च ) केषां परित्यागने किशोराः किशोर्यश्च विधायाः पात्राणि भवन्ति ?
उत्तरम् – दोषनाम् परित्यगेन किशोराः किशोर्यश्च विधया : पात्राणि भवन्ति ।
( छ ) येन कर्यिण वयम् उद्विग्नाः भवामः तथा कान् प्रति न करणीयम् ?
उत्तरम् – येन कार्येण वयम् उद्विग्नाः भवामः त्था अपरान् प्रति न करणीयम् ।
( ज ) को नित्यं प्रणमेत् ।
उत्तरम् -माता – पितरौ नित्यं प्रणमेत् ।
( झ ) कान् नित्यम् आद्रियेत ?
उत्तरम् – गुरून् , नित्यम् आद्रियेत ।
5. मञ्जूषायाः उचितानि पदानि चित्वा वाक्यानि पूरयत -.
पृष्ठभूमी , समक्षम् , विद्याधनम् , विनयम् , पशुसमानः , अनुशासनम् , कुसंगतिम् , त्याज्यम् , किशोराः , प्राकृतिकम् ।
( क ) कृष्णपट्टः ……….वर्तते ।
( ख ) फलकं …………वर्तते ।
( ग ) सर्वधनप्रधानं ……….. ।
( घ ) विद्या ददाति……………।
( ङ ) विद्याविहीनः……………!
( च ) किशोरैः सर्वत्र……… पालनीयम् ।
(छ) ……………त्यजेत् ।
( ज ) मादक द्रव्यं …………. उद्विग्ना भवन्ति ।
( झ ) किशोरावस्थायां शारीरिक मानसिकं च परिवर्तन ……..एव।
उत्तरम्— ( क ) पृष्ठभूमी , ( ख ) ” समक्षम् ” , ( ग ) विद्या धनं , ( घ ) विनयम् , ( क ) पशु समानः , ( च ) अनुशासनम् , ( छ ) कुसंगतिम् , ( ज ) किशोराः , ( झ ) प्राकृतिकम् ।

6. निम्नलिखितानां पदानां बहुवचनं लिखत प्रश्नोत्तरम्
( क ) उत्तिष्ठति = उतिष्ठन्ति ।
( ख ) तिष्ठतु = तिष्ठन्तु ।
( ग ) पाठयिष्यति पाठिष्यन्ति ।
( घ ) कथयिष्यामि = कथयिष्यामः ।
( ङ ) स्मरतु = स्मरन्तु ।
( च ) वर्तते = वर्तन्ते ।
( छ ) वदिष्यामि = वदिष्यामः ।
( ज ) भवति = भवन्ति
( झ ) करोति = कुर्वन्ति ।
( ज ) निर्गच्छति = निर्गच्छन्ति ।.

7. पदानि योजयित्वा लिखत –
प्रश्नोत्तरम्
( क ) अपरम् + अपि = अपरमपि ।
( ख ) हस्तम् + उत्थाप्य = हस्तमुत्थाप्य ।
( ग ) अस्माकम् + अपि = अस्माकमपि ।
( घ ) अपरम् + अपि = अपरमपि ।
( ङ ) किम् + अपि = किमपि ।
( च ) कर्तव्यम् + अपि = कर्त्तव्यमपि ।
( छ ) स्वपरिवारम् + एव = स्वपरिवारमेव ।
( ज ) प्राकृतिकम् + एव = प्राकृतिकमेव ।
( झ ) तेषाम् + अपि = तेषामपि ।
( ज ) गुरुन् + अपि = गुरुन्अपि ।

8. संस्कृते अनुवादं कुरुत
प्रश्नोत्तरम्
( क ) आज क्या पढ़ाएंगे = अद्य किं पाठयिष्यति । ( ख ) आरम्भ में विद्या का महत्व कहूँगा ? = आदौ विद्यायाः महत्वं कथयिष्यामि ।
( ग ) धन की सीमा होती है । = घनस्य सीमा भवति ।
( घ ) विद्या विनय देती है । = विद्या विनयं ददाति । ( ङ ) विद्या से रहित व्यक्ति पशु के समान होता है । = विद्ययाहीनः जनः पशु समान : भवति।
( च ) छात्र प्रसन्न प्रतीत होते हैं । = छात्राः प्रसन्नप्रतीताः सन्ति ।
9. उदाहरणानुसारेण विभक्ति निर्णयं कुरुत।
यथा — आसनेषु           सप्तमी विभक्ति
प्रश्नोत्तरम्
( क ) बालकाः        प्रथमा विभक्ति
( ख ) पृष्ठभूमौ         सप्तमी विभक्ति
( ग ) शिक्षकस्य       षष्ठी विभक्ति
( घ ) अवस्थायाम्     सप्तमी विभक्ति
( ङ ) अस्मिन्           सप्तमी एकवचन
( च ) पात्राणि           प्रथमा बहुवचन
( छ ) किशोरैः          द्वितीया विभक्ति बहुवचन
( ज) उपकाराय       चतुर्थी बहुवचन
( झ ) शिक्षकः           पाठिष्यति ।
( ञ ) गुरून्             षष्ठी बहुवचन
10. उदाहरणानुसारेण वचन निर्णयं कुरुत
यथा – वालिकाः           बहुवचनम्
प्रश्नोत्तरम्
( क ) बालकाः       बहुवचनम्
( ख ) श्लोकः       एकवचनम्
( ग ) पशुः            एकवचनम्
( घ ) किशोराः       बहुवचनम्
( ङ ) पितरौ        द्विवचनम्
11. निम्नलिखितानां पदानां सन्धिविच्छेदं वा कुरुत ।
( क ) तस्य + उपरि = तस्योपरि ।
( ख ) तत्र + अपि = तत्रापि ।
( ग ) यत् + अपि = यद्यपि ।
( घ ) उत् + विग्नाः उद्विग्नाः ।
( ङ ) किशोर + अवस्था = किशोरावस्था ।
( च ) किञ्चित् + अस्ति = किञ्चदस्ति ।
( छ ) किशोरैः + अनुशासनम् = किशोरैरनुशासनम् । ( ज ) निः + गच्छति = निर्गच्छति

                    योग्यता – विस्तारः

उपसर्गों के लगने से मूलशब्द या धातु के अर्थ में बहुत परिवर्तन होता है । संस्कृत का एक शब्द है – वाद । यह वद् धातु से घञ् प्रत्यय लगाकर बना है । इसका इस दृष्टि से अर्थ है ” बोलना ” । यह मुख्यतः बातचीत करने के अर्थ में आता है । आधुनिक हिन्दी में ” मुकदमे ” के अर्थ में इसका प्रयोग देखा जाता है । इस शब्द के पूर्व कुछ उपसर्ग लगाएँ तो अर्थ परिवर्तन आवश्यक है । जैसे
संवाद= दो या अधिक व्यक्तियों में कोई सार्थक वार्तालाप ।
अनुवाद = एक भाषा से दूसरी भाषा में रूपान्तरण । प्रवाद= किसी घटना या व्यक्ति के विषय में अफवाह । परिवाद= किसी व्यक्ति के विरोध में शिकायत करना , निन्दा ।
विवाद =झगड़ा , वाग्युद्ध ।
अपवाद =सामान्य विषय का विशेष स्थिति में विरोध । कभी – कभी यह अफवाह के अर्थ में भी होता है प्रतिवाद =विरोध
दुर्वाद बुरा – भला कहना , निन्दा ।

प्रस्तुत पाठ में गुरु और शिष्यों के बीच में कक्षा के अन्तर्गत दो विषयों को लेकर संवाद है । संवाद नाटक का एक महत्त्वपूर्ण तथा अनिवार्य अङ्ग है । ऋग्वेद में कई संवाद मंत्रों में निर्दिष्ट हैं , जैसे विश्वामित्र – नदी संवाद , सरमा – पणि संवाद , यम – यमी संवाद , उर्वशी – पुरुरूवा संवाद इत्यादि । ये विभिन्न विषयों पर वार्तालाप के रूप में है । उपनिषदों में दार्शनिक ज्ञान से सम्बद्ध गुरु – शिष्य के बीच अनेक संवाद हैं । जैसे- कठोपनिषद् में यम नचिकेता संवाद , बृहदारण्यकोपनिषद् में याज्ञवल्क्य – मैत्रेयी संवाद इत्यादि । संवादपद्धति से ही शिक्षण होता था । गुरु और शिष्य दोनों की सक्रियता संवाद में देखी जाती है फिर भी अनुशासन का महत्त्व तो है ही । प्रश्न ऐसी ही उठाए जाएँ जो विशुद्ध जिज्ञासा के सूचक हो । खिलवाड़ करने के लिए या   किसी को तंग करने के लिए प्रश्न करना अशोभनीय है । ऐसी स्थिति से निपटने के लिए मनु ने कहा था –
नापृष्टः कस्यचिद् ब्रूयात् न चान्यायेन पृच्छतः ।
      जानन्नपि हि मेधावी जडवल्लोकमाचरेत् ॥

अर्थात् बिना पूछे हुए कुछ नहीं बोलना चाहिए । अन्यायपूर्वक कोई पूछ रहा हो तो भी नहीं जवाब देना चाहिए । मेधावी को चाहिए कि जानते हुए भी इन स्थितियों में जड़ ( मूर्ख ) के समान संसार के प्रति व्यवहार करना चाहिए । इसलिए बातचीत के क्रम में अनुशासन की आवश्यकता बहुत अधिक होती है ।
इस प्रसंग में वाद से उत्पन्न होने वाले दो परिणामों की लोकोक्तियाँ दी गयी हैं
1. वादे – वादे जायते तत्त्वबोधः ( अच्छा परिणाम ) 2. वादे – वादे जायते वै विवादः ( कुत्सित परिणाम )