सामाजिक कार्यम्

bihar board 8th class sanskrit note

वर्ग – 8

विषय – संस्कृत

पाठ 5 – सामाजिक कार्यम्

सामाजिक कार्यम्

( क्त , क्तवतु प्रत्यय )

[ समाज व्यक्तियों का समुदाय है । प्रत्येक….
…………. किया गया है ।

विज्ञानस्य विकासेन अद्य संसारः………. ध्यानाकर्षणाय वर्तन्ते ।

अर्थ – विज्ञान के विकास से आज संसार जबकि अनेक सुविधा प्राप्त करता है । लेकिन मनुष्यों में सामाजिक सम्पर्क क्रम से कम हो गया है । अपने घर में ही मनुष्य अनेक वैज्ञानिक उपकरणों का उपयोग कर दूसरों को नीच ( कमजोर ) मानते हैं । कभी इन उपकरणों के अभाव में परिवार में सदस्य भी उपकार करने वाले हो जाते थे । धीरे – धीरे ( क्रम से ) मानव के अकेलापन के कारण स्वार्थवाद का उदय हुआ । इस समय मनुष्य अपना हित की हो श्रेष्ठ मानते हैं । लेकिन समाज के सदस्य होने के कारण सबों का कर्तव्य है कि हरेक व्यक्ति के हित – अहित का चिन्तन करना चाहिए । कोई संकट से घिरा है । कोई मार्ग में दुर्घटनाग्रस्त हो जाता है । कहीं बाढ़ से सममू गाँव का विनाश हो जाता है । कहीं निर्धन लोग परिवार पालने में असमर्थ हैं । कहीं बुढ़ेलोग उपेक्षित हैं । कभी घरों में आग लग गया । कहीं आने – जाने का मार्ग अवरुद्ध हो जाता है । कहीं रास्ते में पेड़ गिर गया है । कहीं अनाथ बच्चे और दुर्बल महिलाएं हैं । सब सहायता की अपेक्षा रखते हैं । इसी प्रकार के ही समाज में अनेक समस्या लोगों को ध्यानाकर्षण के लिए हैं ।

एता : स्वार्थवादेन न …….मनुष्यः कार्यारम्भ समर्थः ।

अर्थ – इन सबों का समाधान स्वार्थवाद नहीं है । लेकिन परोपकार में लगे लोगों या कल्याण के काम में लगे रहने वाली संस्था से सम्भव है । सदैव सुख नहीं दिखता है । संकट किसी को भी कहीं भी हो सकता है । ऐसे समय में ही सामाजिक कार्यों का लोग अपेक्षा करते हैं । ये सब सामाजिक कार्य संकट काल में ही नहीं होता बल्कि समाज के विकास के लिए अपने गाँव या शहर उन्नति के लिए भी यह किया जाता है । जैसे — कोई सामाजिक संस्था सम्पूर्ण गाँव को स्वच्छ करता है । रास्ते में वृक्षारोपण , कुआँ , तालाब आदि जलाशयों की व्यवस्था , खाली ( परती ) खेतों में बगीचे का लगाना , कहीं पुस्तकालय , व्यायामशाला या सामुदायिक भवन का प्रबन्ध भी किसी को करना चाहिए । यदि गाँव में मार्ग व्यवस्था नहीं है तो सामाजिक संस्था गाँव के लोगों से श्रम के द्वारा निर्माण कराने में समर्थ होते हैं । इस कार्य को आरम्भ करने में एक ही मनुष्य समर्थ है।

संकट काले तु सुतरां वर्धते………. काश्चित् संस्थाः ।

अर्थ — संकट के समय में सामाजिक कार्य और भी अधिक बढ़ जाते हैं । कहीं गरीब परिवार के विवाह योग्य लड़कियों का और लड़कों का सामूहिक विवाह भी सार्वजनिक स्थलों पर आयोजन किये जाते हैं । वहाँ के विवाह सरल रीति और आडम्बर विहीन दिखते हैं । कहीं कोई संस्था गरीब छात्रों को प्रतियोगिता परीक्षा निःशुल्क लेता है । यह सब भी महत्वपूर्ण कार्य हैं । कहीं कोई संस्था यान दुर्घटना के अवसर पर तेजी में सहायता के लिए आ जाते हैं । घायलों को अस्पताल पहुंचाते हैं । अनाथ बच्चों को उचित स्थान दिलाते हैं ।

भारते वर्षे नदीनां……………… उपकर्त्तव्याः ।

अर्थ – भारतवर्ष में बाढ़ से जब विनाश की लीला दिखाई पड़ती है विशेषकर बिहार राज्य में , उस समय दूर में रहने वाली सामाजिक संस्था आकर विविध प्रकार की सहायता धन – जन के द्वारा करते हैं । हरेक व्यक्ति के द्वारा यदि दूसरों का उपकार किया जाता है तो मानव का जीवन सफल माना जायेगा । भारत का प्राचीन आदर्श था कि दुःख से दुःखी लोगों का दुःख दूर करने की कामना करता हूँ । जिस भारत में प्राणी संकट काल में एक – दूसरों से सहायता प्राप्त करते रहे हैं आप भी वहाँ के मनुष्यों को उपकार अवश्य करना चाहिए ।

शब्दार्थ –

अद्य = आज । नाना = अनेक । लभते = प्राप्त करता है । अल्पीकृतः = कम हो गया है । प्रयुञ्जानः = प्रयोग करते हुए । तुच्छान् = नीच , महत्त्वहीन । मन्यते = मानता है , समझता है । कदाचित् = कभी । उपकारकाः = उपकार करने वाले । एकाकित्वेन = अकेलापन के कारण । उदितः = उत्पन्न हुआ , प्रकट हुआ । इदानीम् = इस समय । स्वकीयम् = अपना । सर्वोपरि = सबसे ऊपर । जलपूरेण = जल भरने से , बाढ़ से । क्वचित् = कहीं । अवरुद्धः = रूका हुआ , बंद । पतिताः = गिरे हुए । शिशवः = बच्चे । अनाथाः = जिनके माता – पिता नहीं हैं । अपेक्षन्ते = चाहते हैं । एवम् = इस प्रकार । वर्तन्ते = हैं । एताः = ये । प्रत्युत = अपितु , वरन् । उपकारपरेण = दूसरों की भलाई करने वाले ( तृतीया विभक्ति ) । दृश्यते = दिखलाई देता है । कस्यापि = किसी का भी । कुत्रापि = कहीं भी । भवितुम् = होने के लिए , होने में । शक्नोति = सकता है । क्रियते = किया जाता है । काचित् = कोई ( स्त्रीलिङ्ग ) । कुर्यात् = करें । = कुआँ । तडागः = तालाब । रिक्तेषु = खाली ( सप्तमी विभक्ति ) । क्षेत्रेषु = स्थानों में , विषयों में , खेतों में । उद्यानानाम् = बगीचों की । विन्यासम् = रचना , निर्माण । निर्मातुम् = बनाने के लिए । प्रभवन्ति = समर्थ / उत्पन्न होते हैं । सुतराम् = बहुत । वर्धते = बढ़ता है । आयोज्यन्ते । कूप := मनाये जाते हैं , किये जाते हैं । किञ्च = इसके अतिरिक्त । सत्वरम् = शीघ्र । समागच्छन्ति आते हैं । प्रापयन्ति = ले जाते हैं , पहुंचाते हैं । तदानीम् = उस समय । दूरस्थाः = दूर में रहने वाले । समागत्य = आकर । विविधाम् = विभिन्न ( द्वितीया विभक्ति ) । एकैकेनापि = एक – एक के द्वारा भी । अपरस्य = दूसरे का । कामये कामना करता हूँ । दुःखतप्तानाम् = दु : ख से आतों का , दुःख से पीड़ितों का । यत्र = जहाँ । उपकर्त्तव्याः = उपकृत करना चाहिए ।

सन्धि – विच्छेदः –

यद्यपि = यदि + अपि ( यण् सन्धि ) । विज्ञानोपकरणानि = विज्ञान + उपकरणानि ( गुण – सन्धिः ) ।
एकैकस्य = एक + एकस्य ( वृद्धि – सन्धिः ) । कश्चित् = कः + चित् ( विसर्ग – सन्धि ) ।
संकटापन्नः = संकट + आपन्नः ( दीर्घ – सन्धिः ) । कश्चिन्मार्गे = कः + चित् + मार्गे ( विसर्ग – सन्धिः , व्यञ्जन – सन्धिः ) ।
निर्धनः = निः + धनः ( विसर्ग – सन्धि ) ।
दुर्बला : = दुः + बला : ( विसर्ग – सन्धि ) ।
महिलाश्च = महिलाः + च ( विसर्ग – सन्धि ) । इत्येवम् = इति + एवम् ( यण – सन्धिः ) । ध्यानाकर्षणाय = ध्यान + आकर्षणाय ( दीर्घ – सन्धिः ) ।
संकटोऽपि = संकटः + अपि ( विसर्ग – सन्धिः ) । कस्यापि = कस्य + अपि ( दीर्घ – सन्धिः ) ।
कुत्रापि = कुत्र + अपि ( दीर्घ – सन्धिः ) ।
नेदम् = न + इदम् ( दीर्घ – सन्धिः ) ।
पुस्तकालयस्य = पुस्तक + आलयस्य ( दीर्घ – सन्धिः ) ।
नास्ति = न + अस्ति ( दीर्घ – सन्धिः ) ।
तदर्थम् = तत् + अर्थम् ( व्यञ्जन – सन्धिः ) । एकोऽपि = एकः + अपि ( विसर्ग – सन्धिः ) । कार्यारम्भे = कार्य + आरम्भे ( दीर्घ – सन्धिः ) । किञ्च = किम् + च ( व्यंजन – सन्धि ) ।
काश्चित् = काः + चित् ( विसर्ग – सन्धि ) ।
तदपि = तत् + अपि ( व्यञ्जन – सन्धिः ) । चिकित्सालयम् = चिकित्सा + आलयम् ( दीर्घ – सन्धिः ) ।
समागत्य = सम् + आगत्य ।
एकैकेनापि = एक + एकेन + अपि ( वृद्धि – सन्धि , दीर्घ – सन्धिः ) ।
अपरस्योपकारः = अपरस्य + उपकारः ( गुण – सन्धिः ) ।
अवश्यमेव = अवश्यम् + एव ।

प्रकृति – प्रत्यय – विभागः

उदितः =उत् +√इ + क्त ( पुंल्लिंग ) , एकवचन कर्त्तव्यम=√ कृ + तव्यत् ( नपुं . ) , एकवचन
अवरुद्धः= अव +√रुघ् + क्त ( पुल्लिंग ) , एकवचन
पतिताः=√ पत् + क्त ( बहुवचन )
भवितुम् =√भू+ तुमुन्
निर्मातुम्= निस् + √ मा + तुमुन्
समागच्छति= सम् + आ + √गम् लट् लकार , प्रथम पुरुष , बहुवचन
समागत्य= सम् + आ + √गम्  +ल्यप्
कुर्वन्ति=√कृ लट् लकार , प्रथम पुरुष , बहुवचन
क्रियते =√कृ + यक् आत्मनेपद , लट्लकार , प्रथम पुरुष , एकवचन ( कर्मवाच्ये )
आसीत्= √अस् लङ् लकार , प्रथम पुरुष एकवचन लभन्ते= √लभ् आत्मनेपदः , लट्लकार , प्रथम पुरुष , बहुवचन

अभ्यासः .

मौखिक

1. निम्नलिखितानां शब्दानाम् अर्थ वदत –
प्रश्नोत्तर-
अल्पीकृतः = कम हो गया है । प्रयुञ्जानः = प्रयोग करते हैं । एकाकित्वेन = अकेलापन के कारण । हिताहितम् = हित और अहित । क्वचित् = कहीं । प्रत्युत = बल्कि , अपितु । सर्वदा सुतराम् = बहुत , अत्यन्त । विन्यासम् = रचना , निर्माण । वर्धते = बढ़ता है । आसीत् = था ।
2. निम्नलिखितानां पदानां एकवचन रूपं वदत –
प्रश्नोत्तर –
प्रापयन्ति = प्रभवति । अभवनम् = अभवत् । सन्ति = अस्ति । आसन् = आसीत् । समागच्छन्ति = समागच्छति । कुर्वन्ति = करोति ।
3. निम्नलिखितानां पदानां बहुवचन रूपं वदत –
प्रश्नोत्तर-
विज्ञानोपकरणम् = विज्ञानोपकरणानि । महिला = महिलाः । जनस्य = जनानाम् । बालकाय = बालकेभ्यः । ग्रामे = ग्रामेषु । फलम् = फलानि । नदी = नद्यः ।

लिखित

4. सन्धिं कुरुत
प्रश्नोत्तर
( क ) न + इदम् = नेदम् ।
( ख ) कः + चित् = कश्चित् ।
( ग ) एकः + अपि = एकोऽपि ।
( घ ) एकेन + अपि = एकेनापि ।
( ङ ) निः + धनः = निर्धनः ।
( च ) इति + एवम् = इत्येवम् ।

5. सन्धि विच्छेदं कुरुत
प्रश्नोत्तर-
महिलाश्च = महिलाः + च ।
कश्चिन्मार्गे = कः + चित् + मार्गे ।
एकैकस्य = एक + एकस्य ।
यद्यपि = यदि + अपि ।
किञ्च = किम् + च ।
काश्चित् = काः + चित् ।
संकटोऽपि = संकट : + अपि ।

6 . वाक्य निर्माणं कुरुत
प्रश्नोत्तर
असमर्थः = सः कार्य कर्तुम असमर्थः अस्ति ।
इदानीम् = इदानीम् परोपकारकः न दृश्यते ।
वृद्धः = वृद्धः जनः सेवा योग्यः भवति ।
पतति = वृक्षात् पत्रं पतति ।
गमिष्यामि = अहं गृहं गमिष्यामि ।
वर्त्तते = भारत उत्तरे हिमालयः वर्तते ।
आसीत् = भरतः एकः नृपः आसीत् ।

7. मञ्जूषातः शब्दं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत ( गच्छन्ति , सन्ति , दृश्यते , रोहितः , जनाः , नद्यः । प्रश्नोत्तर-
( क ) सर्वदा सुखं न दृश्यते ।
( ख ) जनां गृहं गच्छन्ति ।
( ग ) वृक्षे आम्रफलानि सन्ति ।
( घ ) रोहित : छात्रः अस्ति|
( ड़) नद्यः प्रवहन्ति ।
( च ) जनाः सत्वरं सहायतार्थ समागच्छन्ति ।
8. प्रकृति – प्रत्यय – विभागं कुरुत –
भवितुम् = √भ्+ तुमुन ।
निर्मातुम् = निस् + √मा + तुमुन् ।
गन्तव्यः =√गम् + तव्य ।
आसन् =√अस् लङ्ग लकार प्रथम पुरुष बहुवचन । समागत्य = सम् + आ + √गम् + ल्यप् ।
पठितः = √पठ्+ क्त ।
9. सुमेलनं कुरुत
( क ) मानदस्य एकाकित्वेन ( 1 ) सर्वोपरि मन्यते ( ख ) कामये दुःख तप्तानां ( 2 ) स्वार्थवादः उदितः ( ग ) इदानी मनुष्यः स्वकीय हितमेव ( 3 ) सम्पूर्ण ग्राम स्वच्छं कुर्यात्
( घ ) काचित् सामाजिकी संस्था ( 4 ) सार्वजनिकस्थलेषु आयोज्यते
( ङ ) सामूहिक विवाहः ( 5 ) प्राणिनामार्त्ति नाशनम्

उत्तरम्-
( क ) ( 2 ) । ( ख ) ( 5 ) । ( ग ) ( 1 ) । ( घ ) ( 3 ) । ( ङ ) ( 4 ) ।

10. विपरीतार्थक शब्दयोः सुमेलनं कुरुत
अ.                             आ .
( क ) गच्छति               1. अनुचितम्
( ख ) उचितम्             2. अकर्तव्यः
( ग ) तदानीम्               3. असफलम्
( घ ) समर्थः                4. पूर्णः
( ङ ) रिक्तः                 5. असमर्थः
( च ) सफलम्               6. इदानीम्
( छ ) कर्त्तव्यः               7. आगच्छति

उत्तरम् –
( क ) ( 7 ) । ( ख ) ( 1 ) I ( ग ) ( 6 ) । ( घ ) ( 5 ) । ( ङ ) ( 4 ) । ( च ) ( 3 ) । ( छ ) ( 2 ) 1

11. उदाहरणानुसारम् अव्ययपदानि चिनुत
यथा – शीला श्वः ग्रामं गमिष्यति – श्वः ।
प्रश्नोत्तर –
( क ) वैभवी कुत्र गमिष्यति ? कुत्र ।
( ख ) शाम्भवी कदा पठिष्यति ? कदा ।
( ग ) आयुषी चैतन्यः च लिखतः । च ।
( घ ) जावेदः उच्चैः अहसत् । उच्चैः ।
( ङ ) जॉनः सर्वदा सत्यं वदति । सर्वदा ।

12. रेखांकितपदेषु प्रयुक्तां विभक्तिं लिखत-
( क ) मनुष्येषु सामाजिक : सम्पर्कः क्रमशः अल्पीकृतः ।
( ख ) समाजस्य सदस्यरूपेण सर्वेषां कर्त्तव्यं वर्तते । ( ग ) सर्वेषां जनानां विकासाय कार्य कर्त्तव्यम् ।
( घ ) मम ग्रामे एका सामाजिकी संस्था अस्ति ।
( ङ ) जनैः सामाजिक कार्य कर्तव्यम् ।

13. अधोलिखित तद्भव – शब्दाना तत्समशब्दात् चिनुत
यथा     गाँव                                 ग्राम

प्रश्नोत्तर
आग                                   अग्नि
कुआँ                                   कुप
खेत                                    क्षेत्र
पाँचवाँ                                 पंचम
सब                                    सर्व

                    योग्यता – विस्तारः

भूतकालिक ‘ क्त ‘ , ‘ क्तवतु ‘ प्रत्यय

संस्कृत भाषा में भूतकालिक ” कृत् ” प्रत्ययों में क्त और क्तवतु बहुत लोकप्रिय हैं । कत प्रत्यय सामान्यतः कर्मवाच्य और भाववाच्य में होता है जबकि क्तवतु कर्तृवाच्य में होता है । यद्यपि क्रिया के रूप में इनका प्रयोग होता है किन्तु संस्कृत की तिङन्त क्रिया के विपरीत इनमें लिङ्ग भी होता है , तिङन्त में लिङ्ग नहीं रहता ।
उदाहरण देखें
पट् + क्त = पठित , पुं- पठितः , स्त्री ० – पठिता , नपुं . – पठितम् । यदि तिङन्त होता तो अपठत् जैसा एक ही रूप रहता ।
प्रयोग देखें –
बालकेन ग्रन्थः पठितः ( लड़के द्वारा ग्रन्थ पढ़ा गया ) , कर्मवाच्य , ग्रन्थः पुंल्लिङ्ग है इसलिए कर्म के लिङ्ग के अनुसार क्रिया पुल्लिङ्ग हुई ।
बालकेन कथा पठिता ( लड़के द्वारा कहानी पढ़ी गयी ) कर्मवाच्य , कथा स्त्रीलिङ्ग है , अत : कर्म के लिङ्ग के अनुसार क्रिया स्त्रीलिङ्ग हुई ।
बालकेन पुस्तकें पठितम् ( लड़के द्वारा किताब पढ़ी गयौ ) कर्मवाच्य , पुस्तकम् नपुंसकलिङ्ग है , इसलिए क्रिया नपुंसकलिङ्ग में हुई ।
क्त प्रत्यय लगाने पर त बचता है जो कहीं – कहीं ट हो जाता है । कभी – कभी ( नियमानुसार ) त के पहले इ ( इट् ) लगता है । जैसे पठितः , कथितः , लिखितः , हसित : इत्यादि । त से ट बनने का उदाहरण
दृश् + क्त=  दृष्टः , दृष्टा , दृष्टम् ।
प्रच्छ् + क्त = पृष्टः , पृष्ट , पृष्टम् ।
स्पृश् + क्त = स्पृष्टः , स्पृष्टा , स्पृष्टम् ।
नश् + क्त = नष्टः , नष्टा , नष्टम् ।
क्तवतु प्रत्यय में “ तवत् ” शेष रहता है । यह कर्तृवाच्य में कर्ता के लिङ्ग के अनुसार होता है ।
जैसे –
पठ् + क्तवतु = पठितवत् ( नपुं . ) , पठितवान् ( पु . ) , पठितवती ( स्त्री ॰ ) ।

वाक्य प्रयोग –
बालकः पुस्तकं पठितवान् ( पुं . ) ।
शीला पुस्तकं पठितवती ( स्त्री . ) ।
क्त प्रत्यय से बने शब्दों में वत् , वान् , वती लगाने से इस प्रत्यय का रूप हो जाता है । कर्ता के अनुसार लिङ्ग ही नहीं वचन भी बदलता है ।
जैसे-
गम् + क्तवतु = गतवत् । बालको गृहं गतवन्तौ । छात्राः विद्यालयं गतवन्तः । बालिका आपणं गतवती । बालिके पाठशाला गतवत्यौ । बालिकाः पुस्तकालयं गतवत्यः । क्तवतु स्त्रीलिङ्ग का रूप ” नदी ” के समान होता है । कुछ धातुओं के ।
उदाहरण –
क्त.                       क्तवतु
पत् (गिरना).     पतितः                 पतितवान्
पतिता                पतितवती
पतितम्

दृश् ( देखना ).            दृष्टः                 दृष्टवान्
  दृष्टा                  दृष्टवती
  दृष्टम्
श्रु ( सुनना )                श्रुतः           श्रुतवान् इत्यादि ग्रह ( पकड़ना ).           गृहीतः         गृहीतवान्
लभ् ( पाना ).              लब्धः           लब्धवान्
पा ( पीना )                  पीत :            पीतवान्
कृ ( कना ).                 कृतः              कृतवान्

      इस प्रकार प्रायः सभी धातुओं से तीनों लिङ्गों में रूप होते हैं । हिन्दी में भूतकाल बनाने के लिए इन्हीं प्रत्ययों के तद्भव का प्रयोग होता है ।
जैसे
गत :     – गया
मृतः      – मरा
कृतः      –  किया
प्राप्तः     – पाया  ||||